Россия прокуратурасының аякка басу тарихы.
2022 елның 12 гыйнварында Россия прокуратурасы оешуга 300 ел тула. Россия прокуратурасы үз барлыкка килүенең катлаулы тарихи юлын узды.
Россия прокуратурасы XVIII гасырдан башлана. 1722 елның 12 гыйнварындагы Указ белән Петр I Россия империясе прокуратурасын вазыйфаи җинаятьләр, казначылык һәм ришвәтчелек белән көрәшү максатында оештыра. Прокуратура самодержавие мәнфәгатьләрен актив яклады һәм "дәүләт күзе белән" чыгыш ясады.
Беренче Генерал-прокурор итеп П.И. Ягужинский билгеләнде. Анна Иоановна идарә иткән вакытта һәм алдагы елларда прокуратура берни дә эшләмәде диярлек. Елизавета I 1741 елгы Указ белән прокуратураның эшчәнлеген дәүләт күзәтчелеге органы буларак торгыза.
Екатерина II патшалык иткән чорда җирле прокурор күзәтчелеге сизелерлек көчәйтелде.
Екатерина II тарафыннан булдырылган бөтен нәрсәне үзгәртергә омтылган Павел I вакытында прокурор күзәтчелеге шактый көчсезләнгән, прокуратура органнары штатлары кыскартылган.
Әмма тулаем прокуратура үз эшчәнлеген алып баруны дәвам итте. 1862 елда Александр II идарә иткән чорда Дәүләт Советы «Прокуратура турында төп нигезләмәләр» кабул итә, аларда прокурорларның бурычлары һәм вәкаләтләре төгәл билгеләнгән, прокуратура билгеләнүе - законнарның төгәл һәм бертөрле үтәлешен күзәтү, шулай ук прокуратура оешмалары һәм эшчәнлеге принциплары формалаштырылган: прокуратура органнарының бердәмлеге һәм төгәл үзәкләштерелүе; прокуратураның барлык органнары исеменнән прокурорлар тарафыннан вәкаләтләрне гамәлгә ашыру; «югары» күзәтчелекне Генерал-прокурор (ул исә юстиция министры булып торган иде); прокурорларның «җирле йогынтылардан» бәйсезлеге, ул аларны билгеләү һәм вазыйфаларыннан азат итү тәртибе белән тәэмин ителгән: Генерал-прокурор һәм губерна прокурорлары Император, аскы прокурорлар - Генерал-прокурор.
1864 елгы суд реформасы нәтиҗәләре буенча "Суд үзгәрешләренең төп башлангычлары" билгеләнгән, алар суд төзелешенә кагылышлы өлештә "суд урыннарында үзләренә йөкләнгән шөгыльләрнең күплеге һәм кыенлыклары буенча аерым прокурорлар кирәк, иптәшләр булырга тиеш", дип билгеләделәр, шулай ук "хакимият гаепләү карары белән суд эшеннән аерыла" дип белдерделәр.
НЭП чорының катлаулы торышы законнарны үтәүне күзәтү буенча мөстәкыйль дәүләт органы учреждениесен таләп итте. ВЦИК карары белән 1922 елның 28 маенда беренче "Прокурор күзәтчелеге турында нигезләмә" расланды, аның нигезендә Юстиция Халык комиссариаты составында Дәүләт Прокуратурасы оештырылды. Дәүләт Прокуратурасына түбәндәге функцияләр йөкләнгән: дәүләт исеменнән күзәтчелекне гамәлгә ашыру; тикшерү органнары, дәүләт сәяси идарәсе органнары эшчәнлегенә турыдан-туры күзәтү; судта гаепләүне хуплау; тоткыннарның сак астында булуын күзәтү.
Соңыннан, 1923 елда СССР Югары суды Прокуратурасы оештырыла, анда югары хакимият органнары утырышларында закон чыгару инициативасы һәм киңәшмә тавышы хокукы, шулай ук СССР Югары суды коллегияләренең карарларын туктатып тору хокукы бирелә. 1929 елның 24 июлендә «СССРның Югары Суды һәм СССР Югары Суды прокуратурасы турында нигезләмә» кабул ителә.
ВЦИК раслаган 1926 елның 19 ноябрендә "РСФСР суд эшчәнлеге турындагы нигезләмә" прокуратурага алдан тикшерү үткәрү хокукын бирде, шулай ук прокуратура тикшерүчеләренең хокукый статусын билгеләде, аларның процессуаль мөстәкыйльлеген һәм шул ук вакытта прокуратура органнарына җинаять һәм җинаять-процессуаль законнар кулланганда күзәтүчәнлеген ассызыклый.
Шунысын билгеләп үтү мөһим, 1933 елга кадәр прокуратура структур рәвештә СССРның Югары Суды составына кергән. Шул ук вакытта прокуратурага гражданлык һәм җинаять судында законны үтәүне күзәтү бурычы йөкләнгән. 1933 елда СССРның Үзәк сайлау комиссиясе һәм СНК "ССР Союзы прокуратурасы турындагы нигезләмәне раслау турында" карары кабул ителде. 1933 елның 17 декабрендә расланган. «ССР Союзы прокуратурасы турында нигезләмә» мөстәкыйль дәүләт органы буларак СССР Прокуратурасының хокукый статусын билгеләде. СССР Югары Суды прокуратурасы гадиләштерелде. Положениедә прокурор күзәтчелеге тармаклары билгеләнде: гомуми күзәтчелек; суд органнары кануннарының дөрес һәм бертөрле үтәлешен күзәтү; законнар буенча тикшерү һәм алдан тикшерү органнары күзәтчелеге; ОГПУ, милиция, төзәтү-хезмәт учреждениеләре гамәлләренең законлылыгын күзәтү.
ССР Союзы прокуроры СССР Үзәк сайлау комиссиясе вазыйфасына билгеләнде һәм аңа хисап тотты. ССР Союзының беренче прокуроры И.А.Акулов булды.
1936 елгы СССР Конституциясе ССР Союзы Прокуроры алып барган законнар үтәлешенә югары күзәтү төшенчәсен кертә. Ул СССР Югары Советы вазыйфасына билгеләнгән; барлык түбәнгерәк прокурорлар ССР Союзы Прокуроры итеп билгеләнгән.
СССР Югары Советы Президиумының 1941 елның 22 июнендәге Указы нигезендә барлык прокуратура органнарының эше хәрби җайга салынды. Прокуратура хәрби заман законнары үтәлешен күзәтүне гамәлгә ашырды, хәрби продукция китерү турындагы кануннарның үтәлешен, фронтка ярдәм күрсәтү һәм тылны ныгыту турындагы кануннарның үтәлешен тәэмин итте. Сугыштан соңгы вакытта прокуратура органнары эшчәнлеге икътисад өлкәсендә законлылыкны ныгытуга, ә нәкъ менә ил ресурсларын экономияләүне тәэмин итүгә юнәлдерелгән иде.
СССРның Генераль прокуроры боерыгы белән 1949 елның 28 июлендә прокуратура тикшерүчеләренең участок системасы кертелә, бу җинаятьләрне тизрәк ачарга, шулай ук объектив, тулы һәм һәрьяклы тикшерүгә ярдәм итә.
КПССның XX съездыннан соң ул чорда законсыз һәм нигезсез репрессияләнгән гражданнарны реабилитацияләү буенча конкрет чаралар күрергә кирәк булды. Прокуратура органнары, судларның һәм судтан тыш органнарның законсыз һәм нигезсез карарларына протест белдерү буенча үзләренә йөкләнгән вәкаләтләрне гамәлгә ашырып, гаепсез зыян күрүчеләрне реабилитацияләү буенча зур эш башкарды.
Соңыннан, 1955 елның 24 маенда, СССР Югары Советы Президиумы Указы белән "СССРда прокурор күзәтчелеге турында нигезләмә" расланды, ул СССР Генераль прокурорына кануннарны төгәл үтәүне күзәтүне гамәлгә ашыру йөкләде.
Нигезләмәдә прокурорларның бурычлары һәм вәкаләтләре, шулай ук күзәтүнең һәр тармагына карата закон бозуларга карата билгеләнгән тәртип бозуларга җавап бирү чаралары бәян ителде.
1977 елгы СССР Конституциясендә, элеккеге конституцияләрдән аермалы буларак, прокуратурага күбрәк игътибар бирелә һәм мөстәкыйль бүлек бирелә. Конституция тарафыннан прокуратурага кануннарның төгәл һәм бертөрле үтәлешен күзәтүне гамәлгә ашыру бурычы йөкләнә. Шуны да билгеләп үтү мөһим: 1936 елгы Конституциядә дә, 1955 елгы прокурор күзәтчелеге турындагы
Нигезләмәдә дә кануннарның бертөрле үтәлешен күзәтүне гамәлгә ашыруга күрсәтмә булмады. Бу вазифаны 1977 елгы Конституция СССРның Генераль прокурорына да, аңа буйсынган прокурорларга да йөкләде.
СССР Югары Советы тарафыннан 1979 елның 30 ноябрендә «СССР прокуратурасы турында» Закон кабул ителә, анда прокуратура эшчәнлегенең төп юнәлешләре билгеләнә: законнарны төгәл һәм бертөрле үтәүгә югары күзәтчелек; җинаятьләрне тикшерү, шулай ук җинаять җаваплылыгына тарту; хокук саклау органнарының җинаятьчелеккә каршы көрәш буенча эшчәнлеген кисәтү һәм координацияләү чараларын эшләү, законнарны камилләштерүдә һәм совет законнарын пропагандалауда катнашу. РСФСР Югары Советы 1991 елның 15 ноябрендә Иван Алексеевич Акуловның «РСФСР прокуратурасы органнарының бердәм системасын төзү турында» карары кабул ителә. СССР таркалганнан соң СССР прокуратурасы мөстәкыйль дәүләт органы буларак яшәвеннән туктый һәм үзенең әһәмиятен югалта.
1992 елның 17 гыйнварында «Россия Федерациясе прокуратурасы турында» Федераль закон кабул ителү прокуратура үсеше тарихында мөһим этап булды. РФ Конституциясенең 129 статьясында прокурорларны вазыйфага билгеләү тәртибе билгеләнә һәм прокуратураның вәкаләтләре, оештыру һәм эшчәнлек тәртибе федераль закон белән билгеләнә дип күрсәтелә. Хәзерге вакытта «Россия Федерациясе прокуратурасы турында» Федераль закон прокуратура эшчәнлегендә төп закон акты булып тора. Бүгенге көндә прокуратура тулысынча мөстәкыйль дәүләт органына формалашкан, ул хакимият тармакларының берсенә дә кермәгән.
Россия Федерациясе прокуратурасы хәзерге вакытта иҗтимагый тормышның барлык өлкәләрендә законлылык бозуларга каршы көрәшергә тиешле үзәкләштерелгән көч ведомствосы булып тора.